مسعود امینی تیرانی فارغ‌التحصیل سینما است و تا کنون فیلم‌های کوتاه و تجربی پژواک، غبارآلوده‌ها، نوبت پنجره‌هاست، باران، شب، داوود، یونس، این راه همیشه بود و … و فیلم‌های مستند زارچ، فیروزآباد، هزار و یک روز، هزار و یک راه، راهی به کویر، شنیدن تاریخ، فرا مه، در جستجوی گوهر شب چراغ، نقل خطرناک، خاک حافظه و … را تدوین، نوشته و کارگردانی کرده است. او جوایزی چون بهترین تدوین از جشنواره‌ی مستند کیش، فیلم دوم جشنواره‌ی بین‌المللی سبز، بهترین کارگردانی، تدوین و تحقیق از جشنواره‌ی مستند کیش (مستند فیروزآباد)، جایزه‌ی بهترین فیلم مستند از اولین جشنواره‌ی فیلم راهبران (نقل خطرناک) و … را دریافت کرده. فیلم مستند خاک حافظه نیز تندیس بهترین نگارش متن و تحقیق از سومین جشنواره‌ی سینما حقیقت، تندیس بهترین پژوهش از چهارمین جشن مستقل مستندسازان، تندیس بهترین کارگردانی از جشنواره‌ی جام جم و … را دریافت کرده است. امینی همچنین مدیریت تصویربرداری و فیلمبرداری ده‌ها فیلم کوتاه، بلند، مجموعه‌ی تلویزیونی و مستند را برعهده داشته است. آن‌چه در ادامه می‌ آید پاسخ مکتوب او به سه پرسش درباره‌ی گفتار در فیلم مستند است.

چه تعریفی از گفتار متن در فیلم مستند دارید؟
من نمی‌دانم که آن‌چه در زیر می‌آید حکم تعریف گفتار متن را دارد یا نه، ولی قطعا توضیحی درباره‌ی آن خواهد بود. گفتار متن بخشی از میزانسن یک فیلم مستند است و اتفاقا بخشی که بیشترین اثرگذاری را خواهد داشت. اگر در فیلم داستانی میزانسن بیشتر خود را در طراحی و نمایش حرکات دوربین به رخ می‌کشد؛ در فیلم مستند این گفتار متن است که بیشتر جلوه‌گری می‌کند. بخشی از طراحی میزانسن در کارگردانی فیلم مستند مربوط به طراحی گفتار است. بنابراین گفتار درحکم تکمیل میزانسن‌هایی است که در مرحله‌ی فیلمبرداری انجام می‌شود. اگر میزانسن به معنای کلی طراحی یک پلان است که در آن با تعیین محل دوربین و عناصر صحنه و شکل حرکت دوربین و بازیگر، معنا و موضع گیری کارگردان ایجاد می‌شود، در فیلم مستند این طراحی و موضع‌گیری با نگارش متن تکمیل و به پایان می‌رسد و اتفاقا از این منظر که یک نشانه‌ی شنیداری بر دیگر عناصر نشانه شناسیک یک فیلم ارجحیت می‌یابد قابل توجه است. در اغلب موارد وجه اسنادی یک فیلم مستند بیشتر بر عهده‌ی تصویر است؛ بنابراین گفتار متن حکم ارائه‌ی تفسیر از اسناد را خواهد داشت. این یک امر اساسی است که گفتار متن باید توانایی ارائه‌ی حکم‌ها و فرضیه‌هایی نو بر اساس تصویر را داشته باشد.
چگونه و با چه شیوه‌ای گفتار متن می‌نویسید؟
من معمولا اولین جرقه‌های ایده‌هایم برای فیلم مستند با جملات آغاز می‌شود. جملاتی که در حکم گونه‌ای اظهار نظر درباره‌ی یک رویداد یا حادثه و یا شی، یا حتی یک تصویر است. وقتی جمله‌ای اثرگذار به ذهنم می‌رسد به معنای آن‌ست که تقریبا ایده‌ای در ذهنم کامل شده است.
در مستند خاک حافظه اگرچه پیشنهاد ساخت از طرف تهیه‌کننده بود، ولی هنگامی ایده‌ی ساخت در ذهنم شکل گرفت که درباره‌ی حافظه و ارتباطش با نقش و نگارهای روی سفال توانستم ارتباطی پیدا کنم و یا ارتباطی ایجاد کنم. بنابراین خاک حافظه به فیلمی درباره‌ی خاطرات و حافظه بدل شد. دستیابی به ایده‌ی اصلی در گفتار باعث می‌شود تا بتوان اسناد مورد تصویربرداری را با پیش فرضی درست دسته بندی کرد، نظم بخشید و یا حذف کرد. یافتن این ارتباط اولین قدم برای شکل دهی به فیلم مستند است که ممکن است حتی این ایده به حذف کلی گفتار متن در‌‌ همان فیلم نیز حکم کند. بنابراین به نظر من نگارش گفتار متن لازمه‌ی شکل‌گیری و طراحی یک فیلم هست، ولی الزاما دلیلی برای استفاده‌ی گفتار متن بر روی فیلم نیست. فیلم در تدوین انتهایی می‌تواند به این نتیجه برسد که گفتار خود را حذف کند؛ اما برای من فیلم در مرحله‌ی شکل‌گیری الزاما نیازمند گفتار متن به معنایی که گفتم خواهد بود. فیلم مستند می‌تواند گفتار متن خود را به شخصیت‌های فیلم، موضوعات فیلم، راوی، تصاویر، فرم بصری و دیگر باندهای صوتی واگذار کند.
بنابراین گفتار برای من شاید اولین مرحله در طراحی یک فیلم مستند است. باید مجموعه‌ای از جملات در کنار هم قرار گیرد تا بتوانم به طراحی ایده‌ی یک فیلم برسم. من ابتدا با نگارش اولیه و بداهه و آزاد جملات و پاراگراف‌های گفتار متن آغاز می‌کنم. هرچه به ذهن می‌آید باید نوشته شود. چه روی کاغذ، چه در لپ تاپ و چه در ذهن و یا حتی گوشی همراه … این اولین جرقه‌ها برای طراحی میزانسن‌ها و سکانس‌های فیلم هم خواهد بود. بعد از اتمام فیلمبرداری و راف کات شکل نهایی گفتار آغاز می‌شود. طراحی میزانسن همچنان ادامه دارد و گفتار در حکم تکمیل میزانسن نوشته می‌شود تا بتواند معنا‌ها، تفسیر‌ها و احساسات خاص مورد نیاز یک صحنه را ایجاد کند.
نقش گفتار متن و نقش آن را در فیلمتان چه می‌دانید؟
گفتار متن خاک حافظه هم ابتدا از بداهه نگاری‌های اولیه آغاز شد. طبیعی است که این بداهه نگاری‌ها با روحیه، سبک، نگرش و دانسته‌های قبلی ما و البته علاقمندی‌های ما شکل می‌گیرد. بنابراین با پیشرفت این بداهه نگاری‌ها شکل فیلم نیز کامل می‌شود. اکنون مرحله‌ی تحقیق و تکامل ایده است و بعد تصویربرداری و سپس تدوین اولیه. در این مرحله بداهه نگاری‌ها به کمک می‌آید تا بر اساس تصاویر گرفته شده – که آن‌ها نیز بر اساس بداهه نگاری‌ها گرفته شده – متن نهایی پردازش شود. اضافه‌ها حذف می‌شود و جملات شکل نهایی خود را پیدا می‌کنند.
گفتار متن در خاک حافظه در بخش‌هایی خود را وابسته‌ی تحقیقات انجام شده درباره‌ی سفال می‌داند و در لحظاتی خود را از قید آن‌‌‌ رها می‌کند. نسبت این تعقیب و گریز متن و تحقیق است که ایجاد کننده‌ی ریتم مورد نیاز فیلم خواهد شد. وفاداری کامل به متن تحقیق اولین آسیب گفتار متن در فیلم مستند است. رهایی از متن تحقیق در حکم ارائه آزادی به بیننده است تا بتواند درباره‌ی موضوع به درکی دقیق‌تر برسد. البته چنان‌که تاریخ سینما به ما می‌گوید همه‌ی فیلم‌ها با دانستن این فرضیات و نظریه‌ها البته فیلم‌های ماندگاری نمی‌شوند و ‌گاه دلایلی دیگر به ماندگاری یک اثر باعث می‌شود.

این گفت‌و‌گو ابتدا در پرونده‌ی «گفتار در فیلم مستند» در سایت ومستند منتشر شده است.